Do zbiorów specjalnych Działu Informacji MBP w Opolu należy księgozbiór książki dawnej i starodruków, księgozbiór Gabinetu Książki, w tym liczne wydawnictwa drugiego obiegu, a także kolekcje grafik, map, pocztówek, ekslibrisów i tzw. obrazków świętych.

Wiele spośród zgromadzonych woluminów stanowią dary Romana Sękowskiego.

 

Książka Dawna i starodruki

Starodrukami nazywa się publikacje wydane od początków druku do końca XVIII wieku. W Polsce przyjmuje się widełki lat 1501-1800. Starodruki odróżnia od współczesnych książek ręczne wykonanie wszystkich jej elementów, od papieru i typografii po ilustracje i oprawę.

Książką dawną określa się tytuły wydane w XIX oraz pierwszej połowie XX wieku. Końcowa data kwalifikowania książki do dawnej może różnić się w zależności od instytucji. Na nasze potrzeby przyjęliśmy zakres dat 1801-1950.

W zbiorach Miejskiej Biblioteki Publicznej w Opolu znajdują się między innymi pierwsze wydania tomików poetyckich Leopolda Staffa oraz jubileuszowe wydanie wierszy Marii Konopnickiej. Interesującym nabytkiem są też cztery zeszyty kantyczek (pieśni religijnych) z XIX wieku.

Poniżej prezentujemy kilka ciekawych wydawnictw.

Dobrze zachowanym zabytkiem jest pierwsze wydanie utworu Maleparta. Powieść historyczna z XVIII wieku Józefa Ignacego Kraszewskiego z 1844 roku. Są to pierwszy i drugi tom czteroczęściowej powieści, w późniejszym czasie oprawione przez introligatora razem w jedną okładkę. Książka drukowana była w cenionej za edytorską sumienność drukarni Breitkopfa i Härtla w Lipsku.

Innym tytułem wydanym w znanej drukarni, tym razem Juliusza Nowackiego w Mikołowie, jest Książeczka św. Alojzego, czyli modlitwy i rozmyślania z 1881 roku. Z kolei w Cieszynie od początku XIX w. drukarnię prowadził ród Prochasków i w niej właśnie wydano w 1868 roku Koncyonał, czyli Śpiewnik dla chrześcian ewangelickich (pisownia oryginalna), który również znajduje się w zbiorach MBP w Opolu. Publikacja jest szczególnie interesująca ze względu na użyty krój pisma – książka wydana jest gotykiem uwzględniającym polskie znaki diaktryczne.

W zbiorach MBP w Opolu znajduje się również datowana na 1916 rok niemieckojęzyczna książeczka do nabożeństwa za wstawiennictwem św. Antoniego pisana gotykiem, oprawiona w plusz z metolowymi elementami okładki i zapięciem.

 

 

Gabinet Książki

Gabinet Książki jest najbardziej różnorodnym księgozbiorem Działu Informacji. Składają się na niego zarówno najnowsze publikacje wyróżniające się szatą graficzną i zastosowanymi efektami typograficznymi, jak i książki starsze, lecz stanowiące obecnie wydania unikatowe lub zawierające archiwalne dane.

*

Do książek interesujących edytorsko należą między innymi jubileuszowe wydania klasyki oraz tzw. liberatura. Dział Informacji MBP w Opolu posiada np. szczególne wydanie Mistrza i Małgorzaty, w którym zaznaczono czerwonym kolorem fragmenty pierwotnie wykreślone przez cenzurę. Zapoznać można się także z pięknie ilustrowanym reprintem Wesela Stanisława Wyspiańskiego czy  bibliofilskim wydaniem Bezrobotnego Lucyfera Aleksandra Wata, składającego się ze skanów egzemplarza, w którym sam autor nanosił ołówkiem poprawki w tekście.

Z kolei za definicję liberatury przyjmuje się postrzeganie dzieła literackiego jako spójnej struktury treści i formy – literatury totalnej, w której tekst i przestrzeń książki stanowią
nierozerwalną całość. Za taką z pewnością uznać należy Księcia w cukierni, książkę nagrodzoną w 2013 roku prestiżową nagrodą IBBY za ilustracje. Dzieło jest nietypowego formatu 33×14,5 cm, zaprojektowane w formie oprawionego, sześciometrowego leporello złożonego z ilustracji przechodzących ze „strony” na „stronę”, a po rozwinięciu komponujących się w pełną zaskakujących scen historię. Rysunkom towarzyszy tekst – lakoniczny dialog o sensie życia i prostocie wzajemnej miłości.

Osobno warto wymienić książki dwujęzyczne, które pozwalają na zapoznanie się zarówno z oryginalnym tekstem, jak i skonfrontowanie różnic w wyglądzie obu wersji. W ten sposób wydany został Koran, w którym tekst arabski funkcjonuje vis a vis z polskim tłumaczeniem; oraz Pieśni Chaima Nachmana Bialika – tu pięknie przetłumaczone przez Salomona Dykmana oraz (niektóre) dodatkowo opracowane przez Jacka Dehnela poezje wydane zostały wraz z hebrajskim oryginałem.

*

Spora część zbiorów to wydawnictwa tzw. drugiego obiegu. Są to publikacje, które ukazywały się poza cenzurą panującą w PRL. Pierwsze oficyny podziemne założono w 1976 roku na rzecz działalności tworzących się wówczas ugrupowań opozycyjnych. Do roku 1980 nazywano je wydawnictwami niezależnymi, potem – drugim obiegiem wydawniczym, a same publikacje określano mianem „bibuły”. Rozprowadzanie pism, ulotek i książek nieobjętych oficjalną cenzurą było po wprowadzeniu stanu wojennego (1981 r.) silnie represjonowane i karane więzieniem.

Pośród zgromadzonych zbiorów znaleźć można między innymi niektóre numery „Kultury niezależnej” wydawnictwa drugiego obiegu „Przedświt”, czasopisma publikującego teksty polityczne i literackie, które zostały zatrzymane, zdjęte lub w inny sposób zagrożone cenzurą. „Przedświt” był jedną z tych oficyn, które wydawały również książki i to znacznej objętości, narażając się na aresztowania. Jej nakładem ukazał się tytuł Powiedz tylko słowo. Szkice o poezji „Pokolenia 68” autorstwa znanego obecnie krytyka literackiego Tadeusza Nyczka. Sam Nyczek w latach 1982-1989 redagował podziemne czasopismo kulturalne „Arka”, którego pojedyncze egzemplarze również należą do zbiorów MBP w Opolu. Poniżej prezentujemy ten poświęcony twórczości Orwella.

W drugim obiegu ukazało się wiele tytułów uznanych na Zachodzie takich jak wybór pism Simone Weil (wyd. Krąg 1983, przekład i opracowanie Czesława Miłosza) czy rozmowy z francuskim filozofem i socjologiem Raymondem Aronem pt. Widz i uczestnik (wyd. CDN 1984). Część z nich, jak Weil, publikowana była wcześniej na łamach „Kultury” paryskiej, najznamienitszego pisma kulturalno-literackiego powojennej emigracji polskiej.

Interesującą pozycją w zbiorach Działu Informacji MBP w Opolu jest również reportaż Marka Millera Kto tu wpuścił dziennikarzy, opowieść o gdańskim sierpniu 1980 roku. Można ją porównać z również posiadaną przez nas współczesną edycją (2005 r.), wydaną z dopiskiem „25 lat później” i dodatkiem „Polski sierpień” na CD. Pierwsza wersja, nakładem Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA (swoją drogą najstarszej oficyny drugiego obiegu), pisana drobnym maczkiem na maszynie, na papierze makulaturowym ujawnia swoją historyczną wartość w kontekście pięknej, kolorowej publikacji w twardej oprawie. Pozwala także wyobrazić sobie realia, w jakich literatura ta powstawała i była kolportowana. Innymi skarbami bibliotecznej półki są Metody i praktyki Bezpieki autorstwa Jana Kowalskiego (pod tym pseudonimem ukrywa się Władysław Bartoszewski) czy Bez cenzury – zbiór tekstów Stefana Kisielewskiego publikowanych poza cenzurą od 1977.

*

Spośród publikacji emigracyjnych warto wspomnieć o numerach głośnej „Kultury” paryskiej redagowanej przez Jerzego Giedroycia czy londyńskiego „Pulsu”, do których tekstów dostarczali znani polscy pisarze jak Sławomir Mrożek czy Witold Gombrowicz. W Paryżu drukowano także solidarnościowy miesięcznik „Kontakt”, redagowany przez Bronisława Wildsteina. Również w Paryżu wyszły pierwsze wydania słynnej książki Konspira. Rzecz o podziemnej „Solidarności” autorstwa Macieja Łopińskiego, Zbigniewa Gacha (ps. Marcin Moskit) i Mariusza Wilka. Był to jeden z największych bestsellerów drugiego obiegu. Zapis rozmów z ukrywającymi się po 13 grudnia 1981 roku czołowymi działaczami NSZZ „Solidarność” rozszedł się w tysiącach egzemplarzy, w dwudziestu wydaniach powielanych zarówno w podziemnych, jak i emigracyjnych wydawnictwach. Dział Informacji posiada egzemplarze paryskie oficyny Editions Spotkania z 1984 i 1985 roku.